زعفران در ایران باستان جایگاه ویژه‌ای دارد و به وفور در کتب مختلف کهن به خواص زعفران اشاره شده است. در واقع محدوده تحقیق ما در رابطه با زعفران به تاریخ گذشته ایران باستان باز می‌گردد و در پی یافتن جایگاه واقعی زعفران به کتب باستان مراجعه کردیم.
همیشه در رابطه با این که زعفران در اولین بار در کجا کشت شده است مناقشه بوده است و منابع مختلف دیدگاهی متفاوتی در این رابطه دارند. البته که این مسئله اهمیت چندانی ندارد و زعفران در یک سیر تکاملی و در اثر انتخاب طبیعی به شکل امروزی خود درآمده است.
تا اندکی پیش تصور می‌شد که مبدا پیدایش زعفران در منطقه بین‌النهرین و بازه زمانی 7000 تا 9000 سال پیش از میلاد بوده است. اما پس از انتشار تحقیقات مشترک بین پژوهشگران ایرانی و محققان دانشگاه توبینگن آلمان مشخص شد که به احتمال زیاد منشا زعفران در 12000 سال پیش از میلاد و منطقه چغا گلان دامنه‌های زاگرس می‌باشد.
دانش ایران باستان در رابطه با علم کشاورزی نسل به نسل و سینه به سینه به دوران جدید انتقال یافته است. در این مسیر چیزهای زیادی بر آن افزوده یا از آن کاسته شده است تا بتواند خود را با شرایط جدید محیطی سازگار کند.
اما در این بین منابع و کتبی نیز هستند که تغییرات چندانی نداشته و به مانند گنجی از دوران کهن به ما رسیده‌اند. برخی از این کتب و اشارات آن‌ها به زعفران را در به اختصار برایتان شرح خواهیم داد.
این کتاب یکی از قدیمی‌ترین متون فارسی در رابطه با کشاورزی است که از قرن چهارم هجری قمری به جای مانده است. اصل کتاب مربوط به قرن 6 میلادی بوده و زبان اصلی آن پهلوی باستان بوده است. ابتدا این کتاب به عربی و سپس به فارسی متداول ترجمه شده است.
در بخش پنجم از باب اول ورزنامه توصیه شده است که بین درختان باغ که فاصله مناسبی نیز با هم دارند زعفران را برای خوشبویی و زیبایی کشت کنید.
مولف این کتاب خواجه رشید‌الدین فضل‌الله پزشک مورخ و وزیر دانشمند دوران ایلخانیان می‌باشد. اصلاحاتی که او در ساختار کشور انجام داد سبب شد تا اوضاع ایران 50 سال پس از حمله مغول قدری سامان یابد و کشاورزی و صنعتگری به جریان بیفتد.
در این کتاب که سرشار از نکات آموزشی باغبانی و کشاورزی است و در بخش احوال بقول و ریاحین مطالب زیادی در مورد زعفران بیان شده است. ابتدا در مورد مناطقی که زعفران در آن‌ها به خوبی رشد می‌کند گفته شده است. مناطقی همچون بیرجند، قم، همدان و نهاوند از بهترین مکان‌های کشت زعفران در آن دوران بوده‌اند.
بخشی از نسخه خطی آثار و اخبار
بخشی از این کتاب به شرح زیر است؛
و زعفران را بیخ (پیاز) کارند. بیخ آن به مقدار فندقی بزرگ باشد. پهن، سفید و وقت کاشت آن تابستان بود. و زمین آن را به پیل کرده و شخم زده پاره پاره زمین را به بیل بر زنند. چنانچه در یک گز(حدود 95 سانتی‌متر) زمین 50 عدد در اندازند. و قطعا تا 40 روز آب ندهند.
چون پاییز شود و وقت رستن آن باشد دو نوبت آب باید دادن به هر ده روز یک نوبت و زیاده از آن آب نباید دادن. چون هوا خشک شود هم در سال اول گل بدهد و بعد از آن برگ بیرون آید. گل آن روز به روز باید چیدن و سرخی آن از میان بیرون آوردن تا وقتی یخ‌بند شود.
و مدت سه چهار پنج سال آن در زمین باشد. چون بیخ آن بچه بسیار کند در زمین نگنجد و یکدیگر را بی‌قوت گرداند. ضرورت شود بازکندن و چندان که از زمین برکنند در چندین زمین نشانند. و اگر زمین نداشته باشند تخم آن را به دیگری فروشند تا بازنشانند.
مشاهده می‌کنید که در این کتاب به چه زیبایی مفاهیم کشت زعفران را توضیح داده است و تقریبا روش کشت امروز ما همان روش کهن کشت زعفران است.
این کتاب توسط قاسم بن یوسف ابونصر هروی در سال 921 هجری قمری تالیف شده است. مولف کتاب در هرات می‌زیسته و سبب تالیف کتاب را خواب دیدن خواجه عبدالله انصاری و امر او را به کاری نیک بیان می‌کند.
این کتاب در واقع یک دانشنامه کشاورزی با ارزش است که در روضه ششم آن به زعفران اشاره شده است. هروی در ابتدا مزاج گیاه را گرم و خشک بیان می‌کند و سپس خواص پزشکی فواید و مصلحات آن را به طور خلاصه بیان می‌کند.
این مولف در رابطه با کشت زعفران به جزئيات عمیقی می‌پردازد و به طور مفصل کوددهی و کشت آن را بیان می‌کند. بخش از متن این کتاب نیز به شرح زیر می‌باشد:
زمین آن را پل نموده بسر بیل کشه (کنار و ریز کندن) زنند و پیاز آن را در میان یک وجب فاصله گذاشته و به قرار جریب (540 متر مربع) سه خروار (واحد وزن) آخر میزان کارند و آب دهند و اگر زمین بسیار باشد از عقب عوامل در کشه شدیار (شخم زدن با بیل) به شرح صدر فاصله گذاشته کارند. فاما پیاز را دانه ساخته هر دانه به یک پوست آورند.
و اگر چنانچه مع (با یا همراه) پوست‌ها و یا آنکه بی‌پوست کارند پیاز ضایع می‌شود و در سال اول آن از خاک روبه کوچه است. و سال دوم انبار گاو با خاک‌روبه مخلوط ساخته و در میان آن ریزند. که اگر چنانچه این دو سال به تمام انبار گاو دهند پیازها سوخته ضایع می‌شود.
مفاتیح‌الارزاق یا کلید در گنج‌های گهر تالیف میرزا سعید نوری در قرن 13 می‌باشد. مولف اهل فارس بوده است و تسلط بالایی به فلاحت و مذهب داشته است. این کتاب به عنوان یک دانشنامه سه جلدی و مشتمل بر اطلاعاتی همچون علم و عمل کشاورزی و ترکیب آن و زراعت، باغبانی و مسائل مربوط به آب و همچنین اصول باغ‌سازی ایرانی و … می‌باشد.
این گیاه در جلد دوم این کتاب شرح داده شده است.در ابتدا به شرح نام‌های این گیاه در زبان‌های مختلف فارسی، هندی و عربی اشاره شده است و سپس مورفولوژی گیاه مورد بحث قرار گرفته است. شرح قسمت‌هایی از این کتاب به قرار زیر است:
زعفران به فتح زای و سکون عین و فتح فا و رائ و الف و نون. آن را در سریانی کرکم و جاوی به تشدید یائ، و به فارسی لرکیماس و به هندی گیسه نامند. ماهیت آن گلی است شبیه عصفر و بسیار خوشبو و زرد و تیره رنگ مایل به سرخی و بی‌خار و اول گل آن از زمین می‌روید و بعد از اتمام آن ساقه و برگ آن و طول ساقه آن یک و نیم شبر و برگ آن شبیه به برگ یاسمین و بیخ آن شبیه به زرآوند مدحرج (نوعی دارو بوده در گذشته) و مانند پیاز نرگس و در گل آن تارهایی و در هر گلی سه چهار تار زعفران می‌باشد. و آن تارهای بزرگ رنگین خوشبوست و آنچه باریک و کمبو است زعفران نیست.
در ادامه نویسنده به بررسی خواص و دیدگاه‌های مردم در رابطه با زعفران پرداخته است. نویسنده به خواص زعفران در رابطه با تقویت معده، تسکین ورم‌ها، مقوی قوا و احشا داخلی و مصرف بیش از دو درم زعفران را کشنده عنوان کرده است. در رابطه با اعتقادات مردم در رابطه با زعفران نیز به خواب دیدن زعفران در خواب و تعبیر آن به زود شفا یافتن پرداخته است. در ادامه نیز به بررسی نحوه کشت زعفران پرداخته است که ذکر آن از حوصله این مطلب خارج است.
تصویر زعفران در کتاب مفاتیح‌الارزاق
کتاب‌های بسیاری در دوران اسلامی و ما قبل آن در رابطه با خواص زعفران سخن گفته‌اند. این کتب هر کدام به تفصیل در رابطه با خواص زعفران در دوران خود سخن گفته‌اند. به بیان دیگر گاهی در میان مردم یک منطقه مشکلات روحی رایج می‌شده است و زعفران چاره‌ی کار بوده است و گاهی نیز در یک منطقه زعفران چاره‌ی مشکلات گوارشی بوده است.
در این جا نام برخی از این کتب پزشکی را ذکر خواهیم کرد تا سرنخی باشد برای مطالعه بیشتر شما:
در قسمتی از این کتاب به بررسی طبع زعفران پرداخته است و بیان شده است که زعفران گرم و خشک است. دلیل آن نیز این است که رکن آن آتش است و در طب سنتی ماده‌ای که رکن آن آتش باشد منجر به ایجاد لطافت، نضج، کاهش سردی و ایجاد حرکت بیشتر می‌شود.
به وفور شاهد نام بردن از زعفران در اشعار و ادبیات فارسی هستیم. شاعران و ادیبان گیاه زعفران را مظهر زیبایی می‌دانسته که از عالم بالا و بهشت برین در این کره خاکی آمده‌اند.
تا زعفران از گلشن فردوس رسیده
صد گونه از او فایده عشرتیان است (هروی)
در ادبیات فارسی چهره زرد عاشق را به خاطر دوری از معشوق به زعفران تعبیر کرده‌اند و ارزش آن را بالاتر از روی گلگون معشوق دانسته‌اند:
هر زمان جوری کند بر من به نو، معشوق من
راضی‌ام راضی به هر چه آن لاله رخ با ما کند
گر رخ من زرد کرد از عاشقی گو زرد کن
زعفران قیمت فزون از لاله حمرا کند (منوچهری دامغانی)
رنگ عاشق چون زعفران باشد
هر که عاشق باشد چنان بود (انوری)
و بسیاری دیگر از این قبیل مسائل که در تاریخ ادبیات کهن ما شرح داده شده است. هر گوشه از تاریخ ایران را که نظر بیندازیم شاهد حضور پر رنگ زعفران در آن هستیم. گویی که زعفران با گوشت و خون ما ایرانیان سرشته شده است. از شما دعوت می‌کنم تا با جستجو در منابع مطالب بیشتری را در رابطه با زعفران به دانسته‌های خود بیفزایید.
۰۸۱-۹۱۰ ۱۰ ۲۱۲
شاید این مقالات رو هم دوست داشته باشی!
زعفران یکی از ساده‌ترین گیاهانی است که در اکثر مناطق ایران قابلیت کشت است و سود دهی بالا ...
بیشتر بخوانیدکاشت زعفران در جعبه برای شمایی که قصد کاشت زعفران را دارید اما به زمین کشاورزی دسترسی ندارید ...
بیشتر بخوانیدکود دهی حیوانی اولین مرحله کود دهی مزرعه زعفران محسوب می‌شود که بر انجام آن بسیار تاکید شده ...
بیشتر بخوانیداگر بخواهیم به لیست مواد تشکیل دهنده زعفران نگاهی بیندازیم متوجه مقادیر زیادی از ویتامین های زعفران و ...
بیشتر بخوانید